اکثر کشورهای منطقه مانند افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و حتی عراق از دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد محروم هستند.این کشورها، برای هرگونه تجارت دریایی، نیاز به عبور از قلمرو کشوری دیگر دارند. ایران اما به‌واسطه ۲۷۰۰ کیلومتر مرز آبی، از شمال به دریای خزر و از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس متصل است. این ویژگی، مزیتی هم‌ارز با منابع طبیعی یا بازار مصرف به‌شمار می‌رود.در جنوب، ایران به یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های انرژی جهان یعنی تنگه هرمز مشرف است. در شمال نیز، با داشتن خط ساحلی در دریای خزر، به بازارهای قفقاز، آسیای مرکزی و از طریق روسیه به اروپا دسترسی دارد.در واقع، ایران تنها کشور منطقه است که می‌تواند نقش «دروازه دوجهته» را برای تجارت منطقه‌ای ایفا کند.

در جنوب ایران، بنادر مهمی مانند بندرعباس، بوشهر، بندر امام خمینی و به‌ویژه چابهار (تنها بندر اقیانوسی ایران)، در مسیرهای راهبردی دریایی قرار دارند. این بنادر به‌واسطه نزدیکی به اقیانوس هند، امکان رقابت با بنادر کشورهای جنوب خلیج فارس را دارند. چابهار، با قرار گرفتن در خارج از تنگه هرمز، برای هند، افغانستان و حتی روسیه یک گزینه جذاب غیرسیاسی به‌حساب می‌آید.در شمال نیز، بنادری مانند امیرآباد، بندر انزلی، نکا و آستارا در سواحل خزر قرار دارند و امکان ارتباط با بنادر روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان را فراهم می‌کنند.این ارتباط دوگانه باعث می‌شود ایران در کریدورهای دریایی–ریلی مانند شمال–جنوب (INSTC) نقش محوری ایفا کند. کالاها می‌توانند از طریق کشتی وارد بندرعباس یا چابهار شده، از مسیر ریلی به شمال ایران منتقل و از آن‌جا به دریای خزر و سپس روسیه یا اروپا ارسال شوند.

درآمد مستقیم از حمل‌ونقل بین‌المللی: با توسعه بنادر و اتصال ریلی، ایران می‌تواند از ترانزیت چندوجهی درآمد پایدار و بدون وابستگی به نفت کسب کند.جذب سرمایه‌گذاری خارجی: بسیاری از کشورها برای کاهش هزینه‌های صادرات–واردات خود به‌دنبال مشارکت در بنادر ایران هستند. هند در چابهار و روسیه در انزلی و آستارا سرمایه‌گذاری کرده‌اند.افزایش امنیت غذایی و واردات راهبردی: دسترسی به دریاها، امکان واردات مستقیم کالاهای اساسی و دور زدن نقاط گلوگاهی مانند تنگه باب‌المندب یا کانال سوئز را فراهم می‌کند.امکان ایجاد مناطق آزاد فعال: بنادر مرزی امکان توسعه مناطق آزاد را فراهم کرده که خود به قطب تولید، بسته‌بندی، صادرات مجدد و لجستیک تبدیل می‌شوند.

محمد شعبانی، کارشناس اقتصادی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس گفت: مزیت دوگانه دریایی ایران در اقتصاد منطقه‌ای و ملی فرصت واقعاً بی‌نظیری برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است. کمتر کشوری در منطقه چنین توانایی جغرافیایی دارد. اگر ما بتوانیم شمال و جنوب کشور را با محوریت دریاها به هم متصل کنیم، عملاً ایران به «کشور کریدورها» تبدیل می‌شود. این یعنی ما صادرکننده خدمات لجستیکی به ۱۰ کشور همسایه خواهیم بود.این کارشناس اقتصادی ادامه داد: ما در استان‌هایی مثل سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان و گیلان، با محرومیت تاریخی مواجه هستیم. توسعه بنادر و اتصال آن‌ها به راه‌آهن و مناطق ویژه اقتصادی، می‌تواند محرک ایجاد اشتغال، سرمایه‌گذاری صنعتی، و حتی جذب نیروی متخصص شود. در چابهار، اگر ظرفیت کامل بندر فعال شود، بیش از ۴۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد خواهد شد.وی در پاسخ به این پرسش که اگر این مزیت نادیده گرفته شود، چه پیامدی دارد؟افزود: کشورهایی مانند امارات و ترکیه دقیقاً روی این غفلت ایران حساب کرده‌اند. آن‌ها در حال توسعه بنادری هستند که جای ایران را در زنجیره جهانی بگیرند. اگر ما همین حالا اقدام نکنیم، بازارهای ترانزیتی منطقه را به رقبا می‌بازیم و از یک مزیت تاریخی، فقط حسرت به‌جا می‌ماند.

ظرفیت تخلیه و بارگیری بنادر ایران در سال ۱۴۰۲ بیش از ۲۶۰ میلیون تن بوده است.تنها ۵۰ درصد این ظرفیت در حال استفاده واقعی است.صادرات و واردات ایران با کشورهای شمال خزر (روسیه، قزاقستان، ترکمنستان) از طریق دریای خزر در سال گذشته به کمتر از ۸ میلیون تن رسید؛ درحالی‌که ظرفیت این مسیرها حداقل ۳۰ میلیون تن است.طبق مطالعات بانک جهانی، توسعه بنادر ایران می‌تواند سالانه بیش از ۶ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کند، اگر ثبات و سیاست‌گذاری روشن وجود داشته باشد.

حضور هم‌زمان در بازارهای دریای خزر و اقیانوس هند به ایران یک مزیت «پایدار ژئوپلتیکی» می‌دهد.این ویژگی به کشور امکان می‌دهد که هم در تجارت آسیای مرکزی و روسیه نقش ایفا کند، هم در رقابت انرژی خلیج فارس و هند.به‌علاوه، توانایی برقراری خطوط حمل‌ونقل دریایی مستقل (بدون نیاز به عبور از تنگه‌های تحت کنترل قدرت‌های جهانی) موجب افزایش استقلال راهبردی ایران در تجارت و واردات اقلام حیاتی خواهد شد.

فقدان مدیریت یکپارچه بنادر: سیاست‌گذاری پراکنده در مناطق مختلف مانع هم‌افزایی شده است.تحریم و ریسک سرمایه‌گذاری: پروژه‌های بندری ایران مشمول ریسک‌های ناشی از تحریم بوده‌اند که جذب سرمایه خارجی را مختل کرده است.نبود پیوند شبکه‌ای با ریل و جاده: بسیاری از بنادر هنوز به‌صورت کارآمد به شبکه ریلی کشور متصل نیستند.ضعف دیپلماسی دریایی: کشورهای همسایه به‌صورت فعال در حال تنظیم قراردادهای دریایی و اتصال به بازارهای جهانی هستند، اما ایران با کندی در این حوزه مواجه است.

دسترسی ایران به آب‌های شمال و جنوب یک ثروت ملی است که بدون نیاز به کشف یا استخراج، قابل بهره‌برداری فوری است. اگر ایران بتواند با تمرکز بر بنادر استراتژیک، اصلاح سیاست‌گذاری و توسعه لجستیکی، از این مزیت استفاده کند، نه‌تنها بخشی از مشکل درآمدهای پایدار کشور حل می‌شود، بلکه استان‌های ساحلی نیز به قطب‌های توسعه تبدیل خواهند شد.اما اگر این فرصت نادیده گرفته شود، کشورهای رقیب مانند امارات، ترکیه، هند و آذربایجان با هوشمندی جای ایران را در تجارت منطقه‌ای و جهانی خواهند گرفت.در نظم جدید جهانی، مسیرهای حمل‌ونقل به اندازه منابع نفت و گاز اهمیت دارند و ایران، اگر بخواهد مرکز منطقه باشد، باید بر موج دریا سوار شود.با دنبال‌کردن صفحه اقتصادی خبرگزاری فارس در جریان آخرین تحولات اقتصادی ایران و جهان قرار بگیرید.