استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران با اشاره به اینکه وضعیت نامطلوب در شاخص‌های شفافیت و حکمرانی اقتصادی تأثیر منفی جدی بر روابط بین‌المللی کشور دارد، گفت: FATF می‌تواند همانند یک بازیگر مستقل در کنار دولت‌ها، به روابط کشورها اعتبار بخشیده یا آن‌ها را از اعتبار ساقط کند، قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF باعث خروج از چرخه سرمایه‌گذاری بین‌المللی شده است.

به گزارش کارآفرينان نيوز «رکسانا نیکنامی» استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران در نشست تخصصی «تحریم‌های ایالات متحده و مثلث اروپا-آمریکا- ایران» درباره عدم عضویت ایران در گروه ویژه اقدام مالی (FATF) و تاثیر آن بر روابط اقتصادی- دیپلماتیک با اتحادیه اروپا گفت: اگرچه به‌طور معمول در مورد FATF بسیار صحبت می‌شود، اما اینکه این موضوع در ابعاد مختلف سیاسی و اقتصادی تا چه اندازه می‌تواند در عمل تأثیرگذار باشد، معمولاً با ابهام بیشتری همراه است. این تأثیرات به مرور زمان و با گذشت عمر مسئله، بیشتر خود را نشان می‌دهند. در حال حاضر، در میان کشورهای جهان، تنها سه کشور در فهرست سیاه FATF قرار دارند؛ ایران، میانمار و کره شمالی. البته کشورهایی که در فهرست خاکستری قرار دارند بسیار بیشتر هستند. با این حال، قرار گرفتن در لیست سیاه، تبعات و پیامدهای گسترده‌ای در نظام بین‌الملل دارد. وقتی نام کشورهایی مانند میانمار و کره شمالی مطرح می‌شود، نخستین موضوعی که در نظام بین‌الملل به آن توجه می‌شود، میزان انزوایی است که این کشورها با آن مواجه‌اند. این بدان معناست که ایران، به همراه کره شمالی و میانمار، در حال حاضر از نظر اقتصادی در زمره منزوی‌ترین کشورها در عرصه بین‌الملل قرار گرفته‌اند. اگر تغییری اساسی در وضعیت ایجاد نشود، شرایط بهبود نخواهد یافت؛ بلکه به دلایلی که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهم کرد، حتی ممکن است وخیم‌تر شود.
FATF فراتر از یک سازمان فنی عمل می‌کند
استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران با اشاره به اینکه درک رایجی که در میان برخی از جریان‌های سیاست خارجی ایران نسبت به روابط بین‌الملل وجود دارد، تا حدی متکی بر نگاه سنتی است؛ گفت: به این معنا که بیشتر بر اراده دولت‌ها در برقراری روابط دیپلماتیک تمرکز دارد. این در حالی است که در شرایط کنونی، شاخص‌هایی جهانی که کاملاً خارج از اراده دولت‌ها عمل می‌کنند، نقش تعیین‌کننده‌ای در تعاملات بین‌المللی دارند. به‌عنوان نمونه، یکی از این شاخص‌ها که به‌ویژه در بخش خصوصی اهمیت فراوانی دارد، میزان شفافیت اقتصادی کشورهاست. زیرا بخش عمده‌ای از مناسبات جهانی دیگر صرفاً توسط دولت‌ها مدیریت نمی‌شود. طبق آمارهایی که سازمان تجارت جهانی منتشر کرده است، تقریباً ۵۰ درصد از تجارت بین‌المللی توسط شرکت‌های چندملیتی انجام می‌شود؛ بنابراین، بخش خصوصی نقش کلیدی در پیشبرد تعاملات جهانی ایفا می‌کند. در نتیجه، اگر کشوری از منظر شاخص‌های شفافیت اقتصادی و حکمرانی اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار نداشته باشد، این مسئله، فارغ از سیاست‌های رسمی دولت آن کشور، می‌تواند تأثیر منفی جدی بر روابط بین‌المللی‌ آن بگذارد. معمولاً به FATF صرفاً از منظر فنی نگاه می‌شود، در حالی که این نهاد فراتر از یک سازمان فنی عمل می‌کند و می‌تواند همانند یک بازیگر مستقل در کنار دولت‌ها، به روابط کشورها اعتبار ببخشد یا آن‌ها را از اعتبار ساقط کند.
یکی از نتایج قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF ، ارسال سیگنال‌های منفی به سایر کشورها است. معنای این قرارگیری آن است که ایران کشوری قابل اعتماد برای سرمایه‌گذاری نیست، در ادبیات اقتصادی می‌گوییم پول به سمتی می‌رود که بتواند رشد کند و چند برابر شود. قرار گرفتن شما در لیست سیاه به این معناست که سرمایه در ایران نمی‌تواند رشد کندضعف جدی در شفافیت سیستم بانکی، نقطه اشتراک سه کشور حاضر در لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف
نیکنامی در ارزیابی دلایل قرار گرفتن ایران در فهرست سیاه این نهاد هم گفت: چند عامل در قرار گرفتن یک کشور در لیست سیاه FATF دخیل هستند، یکی از مهم‌ترین آن‌ها این است که در نظام حقوقی کشور مربوطه، جرائم مرتبط با تأمین مالی تروریسم، پول‌شویی، و تأمین مالی سلاح‌های کشتار جمعی به‌صورت شفاف جرم‌انگاری نشده باشند. به‌عبارتی، در ساختار حقوقی آن کشور جایگاه مشخصی برای این مفاهیم تعریف نشده باشد و مکانیسم‌های حقوقی مشخصی نیز برای مقابله با آن‌ها پیش‌بینی نشده باشد. عامل دیگر این است که حتی اگر در قوانین عمومی نیز اشاره‌ای به این موارد شده باشد، ممکن است هیچ قانون مشخص یا نهاد ناظر فعالی برای رسیدگی به این مسائل، به‌ویژه در حوزه بانکی، وجود نداشته باشد. نقطه اشتراک اصلی میان سه کشوری که در لیست سیاه قرار دارند، ضعف جدی در شفافیت سیستم بانکی آن‌هاست. درواقع، اختلاس‌های گسترده و موارد مکرر پول‌شویی در این کشورها نشان از این دارد که حکمرانی اقتصادی به‌درستی در آن‌ها مستقر نشده است. از مهم‌ترین جلوه‌های این ضعف، نبود شفافیت در نظام بانکی و فعالیت‌های مالی کشورهاست. در نهایت، باید توجه داشت که هر سه کشور مذکور، یعنی ایران، میانمار و کره شمالی، تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی نیز قرار دارند. این تحریم‌ها، خود به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر، همواره مورد استناد منتقدان پیوستن به FATF بوده است.
قرار گرفتن ایران در فهرست سیاه FATF با زندگی روزمره هر ایرانی گره خورده است
وی درباره نتایج قرار گرفتن در فهرست سیاه FATF هم گفت: قرار گرفتن ما در این جایگاه در نظام بین‌الملل چهار نتیجه مشخص به همراه دارد. نخست، این موضوع به‌وضوح با زندگی روزمره هر ایرانی گره خورده و عجیب نیست که مشکلاتی در تراکنش‌های بین‌المللی و در هرگونه فعالیت مرتبط با جریان سرمایه جهانی و حوزه مالیه بین‌الملل به وجود آمده است. این پیوندها تقریباً از بین رفته‌اند.
استاد دانشگاه تهران مسئله دوم را تحریم‌های بین‌المللی دانست و توضیح داد: عدم حضور در فرآیند پذیرش، و حتی بدتر از آن، حضور در فهرست سیاه، مشروعیتی برای سایر کشورها و نهادهای بین‌المللی فراهم می‌کند که به‌راحتی بتوانند ایران را تحت انواع و اقسام تحریم‌ها قرار دهند، بدون اینکه نگرانی‌ نسبت به مسائل حقوق بشری یا موضوعات دیگر وجود داشته باشد.
نیکنامی مسئله سوم را خدشه‌دار شدن شهرت کشور در عرصه بین‌المللی عنوان کرد و گفت: معتقدم یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های ما در حوزه سیاست خارجی، ضعف در زیبایی‌شناسی سیاسی است؛ یعنی تصویر منفی‌ای که از ایران در نظام بین‌الملل شکل گرفته است. قرار گرفتن در لیست سیاه FATF این وضعیت را تشدید می‌کند. این مسأله مستقیماً شهرت شما را به‌عنوان کشوری که می‌تواند فعالیت اقتصادی سالم داشته باشد، تحت تأثیر قرار می‌دهد — فارغ از اینکه این ارزیابی عادلانه باشد یا نه.
وی چهارمین نتیجه قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF را ارسال سیگنال‌های منفی به سایر کشورها توصیف کرد و توضیح داد: معنای این قرارگیری آن است که ایران کشوری قابل اعتماد برای سرمایه‌گذاری نیست، در ادبیات اقتصادی می‌گوییم پول به سمتی می‌رود که بتواند رشد کند و چند برابر شود. قرار گرفتن شما در لیست سیاه به این معناست که سرمایه در ایران نمی‌تواند رشد کند و بازدهی مطلوبی داشته باشد. این سیگنال‌ها تأثیر مستقیمی بر فضای مالی و اقتصادی کشور می‌گذارند که در نهایت به ضرر ما تمام می‌شود.
معتقدم یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های ما در حوزه سیاست خارجی، ضعف در زیبایی‌شناسی سیاسی است؛ یعنی تصویر منفی‌ای که از ایران در نظام بین‌الملل شکل گرفته است. قرار گرفتن در لیست سیاه FATF این وضعیت را تشدید می‌کند.حدود ۵۰ کشور عضو FATF هستند که کشورهای اسلامی نیز در میان آن‌ها هستند
استاد دانشگاه درباره دلایل مخالفت داخلی با عضویت ایران در FATF گفت: برخی به‌صورت مشخص به ماده ۶ کنوانسیون مبارزه با تأمین مالی تروریسم استناد می‌کنند. این یکی از دلایلی است که باعث شده ایران در لیست سیاه قرار بگیرد. دو عامل اصلی برای این موضوع وجود دارد؛ یکی عدم اجرای کامل کنوانسیون پالرمو برای مبارزه با جرائم سازمان‌یافته فراملی، و دیگری عدم تصویب کنوانسیون مقابله با تأمین مالی تروریسم. یکی از نگرانی‌هایی که مطرح می‌شود این است که اگر ایران استانداردهای FATF را بپذیرد، در تأمین مالی برخی گروه‌های فعال در منطقه دچار مشکل خواهد شد. دومین توجیه این است که چون ایران تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی قرار دارد، با نپذیرفتن FATF می‌تواند این تحریم‌ها را دور بزند؛ و اگر استانداردهای FATF را بپذیرد، دیگر امکان دور زدن تحریم‌ها از بین خواهد رفت. این دو دیدگاه نادرست است و می‌توان با استناد به تجربه‌های عملی سایر کشورها، پاسخ این توجیهات را داد، هم‌اکنون حدود ۵۰ کشور عضو FATF هستند که کشورهای اسلامی نیز در میان آن‌ها هستند؛ و حتی کشورهای به‌ظاهر نامتعارف نیز در این فهرست دیده می‌شوند و فعالیت‌های اقتصادی‌ آن ها ادامه دارد. بنابراین، این دو توجیه، پایه و اساس منطقی ندارند.
قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF باعث ایجاد یک شکاف نهادی میان ایران و اتحادیه اروپا شده است
نیکنامی درباره روابط با اروپا و تأثیر FATF بر آن گفت: در بررسی این موضوع باید تأثیر آن را هم در حوزه روابط اقتصادی و هم در روابط سیاسی و دیپلماتیک بررسی کنیم. اگر از منظر اقتصادی به موضوع نگاه کنیم، بر اساس چارچوب‌های اقتصاد سیاسی بین‌الملل می‌توانیم سه سطح تحلیلی را در نظر بگیریم: سطح کارکردی، سطح ساختاری و سطح نهادی. در سطح نهادی، قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF باعث ایجاد یک شکاف نهادی میان ایران و اتحادیه اروپا شده است. دلیل اصلی این شکاف آن است که شرکت‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های فعال در حوزه فناوری و دیگر نهادهای اقتصادی اروپایی، با استناد به گزارش‌هایی که بر پایه فهرست‌های ریسک تهیه شده‌اند، ایران را شریک اقتصادی قابل اعتمادی نمی‌دانند. در واقع، این دیدگاه شکل گرفته است که ایران کشوری با نظام حکمرانی اقتصادی آسیب‌دیده و دارای مشکلات بنیادین است. این در حالی است که اتحادیه اروپا به‌شدت بر شاخص‌هایی همچون شفافیت مالی تأکید دارد و همین شکاف نهادی به مانعی جدی در مسیر همکاری‌های اقتصادی میان ایران و اروپا تبدیل شده است.
قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF باعث ایجاد یک شکاف نهادی میان ایران و اتحادیه اروپا شده است. دلیل اصلی این شکاف آن است که شرکت‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های فعال در حوزه فناوری و دیگر نهادهای اقتصادی اروپایی، با استناد به گزارش‌هایی که بر پایه فهرست‌های ریسک تهیه شده‌اند، ایران را شریک اقتصادی قابل اعتمادی نمی‌دانند.روسیه برخلاف ایران هرگز به‌صراحت اعلام نمی‌کند که تحریم‌ها را دور می‌زند
وی با بیان اینکه این موضوعات نشان می‌دهد که ایران نهاد قابل اعتمادی برای داشتن تعاملات اقتصادی پویا و پایا نیست ، توضیح داد: در سطح ساختاری، مسئله‌ای که به وجود آمده این است که ما عملاً و طبق گفته‌های برخی مقامات، دیگر نمی‌توانیم تحریم‌ها را دور بزنیم یا به نوعی به‌طور غیرمستقیم اعتراف می‌کنیم که در حال دور زدن تحریم‌ها هستیم. واقعاً مشخص نیست چرا این موضوع با چنین صراحتی مطرح می‌شود، اما به‌هرحال، این مسئله بهانه لازم را به دست دیگران می‌دهد تا ادعا کنند فعالیت‌های غیرقانونی از سوی کشور ما در حال انجام است. این در حالی است که روسیه بسیار بیشتر از ما تحریم‌ها را دور می‌زند، خریدهای ثانویه دارد، سفارش از طریق کشورهایی مانند صربستان و از مسیر ترکیه انجام می‌شود، کالاها از طریق کشتی‌ها بدون تخلیه در بنادر رسمی، مستقیماً به روسیه منتقل می‌شوند، با این حال، روسیه هرگز به‌صراحت اعلام نمی‌کند که تحریم‌ها را دور می‌زند.
تحلیلگر مسائل بین‌الملل با اشاره به اینکه از نظر ساختاری، این یک مشکل محسوب می‌شود که ما عملاً موضوع را برای دیگران شفاف‌سازی کرده‌ایم، موضوع مهم دیگر را خروج از چرخه سرمایه‌گذاری بین‌المللی دانست و گفت: دولت اعلام می‌کند که قصد دارد به سمت جذب سرمایه‌گذاری خارجی حرکت کند، می‌خواهد به بازارهای جهانی متصل شود و تعاملات خود را گسترش دهد. اما همین عبارت آخر یعنی «دور زدن تحریم‌ها» نشان می‌دهد که یک اکوسیستم موازی در کشور به وجود آمده است. بخش عمده مخالفت‌ها با FATF نیز دقیقاً از همین اکوسیستم بیرون می‌آید؛ سیستمی که به‌صورت موازی با دولت رسمی فعالیت می‌کند. دلیل مخالفت نیز این است که سودآوری این ساختار وابسته به تداوم همین وضعیت غیررسمی و غیرشفاف است. نتیجه این وضعیت، افزایش هزینه مبادلات تجاری و اقتصادی ما با جهان است و فشار ناشی از این وضعیت، مستقیماً بر معیشت مردم وارد می‌شود. کاهش بهره‌وری اقتصادی هم از نتایج این فرآیند است.
ایران تقریباً هیچ جایگاهی در نظام ارزش جهانی ندارد
نیکنامی با اشاره به اینکه حتی اگر شاخص‌های داخلی را کنار بگذاریم، در تمامی شاخص‌های بین‌المللی نیز این مسئله نمایان است، گفت: گزارش اخیر مجلس شورای اسلامی در مورد جایگاه ایران در زنجیره ارزش جهانی، که یک نهاد رسمی آن را منتشر کرده، نشان می‌دهد که ایران تقریباً هیچ جایگاهی در نظام ارزش جهانی ندارد. این نتیجه تفاوت دیدگاه‌های ساختاری و برنامه‌ای است که در کشور به وجود آمده است. از نظر کارکردی، ما در انزوای کامل قرار گرفته‌ایم. هر مسیری که بخواهد از راه قانونی برای گسترش روابط بین‌المللی طی شود، به بن‌بست‌هایی از این جنس برخورد می‌کند. حضور ما در لیست سیاه FATF شاید مستقیماً ما را تحریم نکند، اما عملاً در موقعیتی مشابه تحریم قرار می‌دهد.
وی در ارزیابی پیامدهای دیپلماتیک، این وضعیت گفت: یکی از پیامدهای آن کاهش اعتماد به نهادهای رسمی جمهوری اسلامی ایران است، سازوکارهای حکمرانی اقتصادی ایران زیر سؤال رفته‌اند. اکنون دو مسئله حکمرانی مطرح است؛ یکی در سطح داخلی و دیگری در سطح بین‌المللی، ما قدرت چانه‌زنی خود را در هر دو حوزه از دست داده‌ایم. از نظر گفتمانی نیز این مسئله مهم است. آن‌ها خود را به‌عنوان قدرت‌های هنجارساز معرفی می‌کنند، یعنی در تعاملات با کشورهای دیگر، یک چارچوب معنایی برای خود تعریف می‌کنند. با سیاست‌هایی که ما در قبال FATF اتخاذ کرده‌ایم، این نظام معنایی از نظر آن‌ها خدشه‌دار شده است.
استاد دانشگاه افزود: اکنون، فراتر از اختلافات سیاسی یا اقتصادی، نگاه گفتمانی اروپا به ایران این است که ایران در یک گفتمان کاملاً معارض با آن‌ها قرار دارد. در تمامی اسناد سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بعد از روسیه، می‌توان با اطمینان گفت که خصمانه‌ترین نگاه‌ها متوجه ایران است و دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد اما یکی از دلایل اصلی، همین موضوع FATF است. ما می‌توانیم از ظرفیت‌های جایگزین برای حل این مسئله استفاده کنیم. مثلاً در مورد ماده ۶ که بسیار درباره‌ آن بحث شده، می‌توانیم از ابزارهای قانونی و ظرفیت‌هایی مانند «حق تحفظ» بهره بگیریم تا ضمن رعایت استانداردها، بتوانیم حاشیه امنی برای خود ایجاد کنیم.
از نظر کارکردی، ما در انزوای کامل قرار گرفته‌ایم. هر مسیری که بخواهد از راه قانونی برای گسترش روابط بین‌المللی طی شود، به بن‌بست‌هایی از این جنس برخورد می‌کند. حضور ما در لیست سیاه FATF شاید مستقیماً ما را تحریم نکند، اما عملاً در موقعیتی مشابه تحریم قرار می‌دهد.عربستان سعودی یکی از بازیگران بسیار فعال در FATF است
نیکنامی با اشاره به اینکه دو کشور فعال اصلی در FATF، چین و ایالات متحده آمریکا هستند، گفت: در سطح قدرت‌هایی که بزرگ نیستند هم عربستان سعودی یکی از بازیگران بسیار فعال در FATF است. این در حالی است که بیشترین میزان پول‌شویی در جهان در چین انجام می‌شود، پس الزاماً عضویت در FATF مانع فعالیت‌های خاص نمی‌شود. حتی در اوج بحران‌هایی مانند بهار عربی، بیداری اسلامی یا دیگر جنبش‌های منطقه‌ای، عربستان عضو FATF بود و در عین حال تأمین مالی تروریسم نیز انجام می‌داد. بنابراین، موارد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد می‌توان با حفظ منافع کشور، به شکلی هوشمندانه وارد این ساختار شد.
وی ادامه داد: گرچه بر سر در وزارت امور خارجه ایران شعار نه شرقی و نه غربی نوشته شده و از سوی دیگر FATF هم ساختار غربی تلقی می‌شود، اما همین ساختارهای شرقی که ما به آن‌ها تکیه کرده‌ایم، مثل سازمان شانگهای، قوانین بسیار سخت‌گیرانه‌ای در زمینه شفافیت مالی دارند. با این حال ما آن شرایط را پذیرفته‌ایم و عضوشان شده‌ایم. بنابراین، اگر بخواهیم، امکان‌پذیر است که از همان مکانیزم‌هایی که برای عضویت در سازمان شانگهای استفاده کرده‌ایم، در قبال FATF هم استفاده کنیم.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: مسئله FATF نقطه‌ای است که سیاست داخلی ما را به سیاست خارجی، به‌ویژه در رابطه با اروپا، متصل کرده و اثرات منفی زیادی گذاشته است. دوم، نگاه منفی اروپا به ایران تا حد زیادی به دلیل نپیوستن به FATF و تلقی این مسئله به‌عنوان نشانه‌ای از ضعف حکمرانی اقتصادی است.
 اولین کنفرانس بین‌المللی مطالعات آمریکا و اروپا صبح دوشنبه ۱۹ خرداد با حضور و سخنرانی محمدجواد ظریف وزیر پیشین امور خارجه، مهدی سنایی معاون سیاسی رئیس‌جمهور، در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران آغاز شد. این نشست دو روزه با حضور اساتید، اندیشمندان و تحلیلگرانی از ایران و کشورهای مختلف برگزار و تحولات حوزه اروپا و آمریکا و روابط آن‌ها با ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد. پنل《 تحریم‌های ایالات متحده و مثلث ایران-اروپا- آمریکا》هم به مدیریت با حضور «خدایار براری» استاد دانشگاه و با حضور دیپلمات‌ها و اساتید روابط بین‌الملل دانشگاه صبح روز سه‌شنبه ۲۰ خرداد برگزار شد.


انتهای خبر/